W lutym 2017 roku minister edukacji narodowej Anna Zalewska podpisała rozporządzenie w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego. W wykazie podręczników do historii dopuszczonych do użytku szkolnego znalazło się kilka książek dla klasy IV i VII szkoły podstawowej.
Zgodnie z treściami określonymi w podstawie programowej, nauka historii w klasie IV ujęta została w czterech obszarach tematycznych:
– elementy historii rodzinnej i regionalnej,
– najważniejsze elementy polskiego dziedzictwa kulturowego,
– refleksje nad historią jako nauką,
– postacie i wydarzenia o doniosłym znaczeniu dla kształtowania polskiej tożsamości kulturowej.
Założenia realizacji nauczania historii przewidują, że uczniowie będą poznawać historię Polski przez pryzmat dokonań wybitnych postaci historycznych lub zbiorowości. Według autorów tej koncepcji, nieuwzględnienie w podstawie programowej postaci lub wydarzenia nie oznacza, że dany fakt lub postać nie zostaną omówione na lekcji, ponieważ to nauczyciel wybiera program nauczania, podręcznik, treści i metody nauczania. Jednak fakt, że wybór postaci determinuje przekaz historyczny, potwierdza, że kluczowe znaczenie ma właściwy dobór postaci. W tym kontekście przypomnijmy, że na etapie konsultacji podstaw programowych Gdański Oddział Instytutu Pamięci Narodowej proponował rozszerzenie kanonu postaci i wydarzeń, które powinny być omawiane w klasie IV, m.in. o sylwetki: Romana Dmowskiego, Ignacego Paderewskiego, Jana Matejki, Juliusza Kossaka i Orlęta Lwowskie. Niestety Ministerstwo Edukacji Narodowej nie uwzględniło żadnej z tych propozycji.
Białe plamy
Zdecydowanie najsłabszą stroną podstawy programowej dla klasy IV szkoły podstawowej jest pominięcie wielu wydarzeń i postaci z okresu najnowszej historii Polski (przede wszystkim okresu II wojny światowej), które dziesięcioletni uczeń – niezależnie od późniejszego, chronologicznie ujętego planu nauczania w klasach V-VIII – powinien znać.
W podręcznikach dla klasy IV wydanych przez popularne wśród nauczycieli wydawnictwa Nowa Era (autorzy: Bogumiła Olszewska, Wiesława Surdyk-Fertsch, Grzegorz Wojciechowski, „Wczoraj i dziś”), Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe (Tomasz Małkowski, „Historia 4”) i Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne SA (Wojciech Kalwat, Małgorzata Lis, „Historia 4”) przedstawione zostały wszystkie wymienione w podstawie programowej wydarzenia i postacie historyczne: Mieszko I, Dobrawa, Bolesław Chrobry, Kazimierz Wielki, królowa Jadwiga, Władysław Jagiełło, Zawisza Czarny, Mikołaj Kopernik, Jan Zamoyski, Jan III Sobieski, o. Augustyn Kordecki, Stefan Czarniecki, Stanisław August Poniatowski, Tadeusz Kościuszko, Józef Wybicki, Jan Henryk Dąbrowski, Romuald Traugutt, Maria Skłodowska-Curie, Józef Piłsudski, Eugeniusz Kwiatkowski, bohaterscy harcerze – „Zośka”, „Alek” i „Rudy”, rotmistrz Witold Pilecki, Danuta Siedzikówna „Inka”, Jan Paweł II. Podstawa programowa obliguje do przedstawienia „bohaterów ’Solidarności’”.
W podręczniku „Wczoraj i dziś” jako „bohaterowie ’Solidarności’” wymienieni zostali: Lech Wałęsa, Andrzej Gwiazda i Anna Walentynowicz. Poza tym uwzględnione zostały sylwetki Prymasa Stefana Wyszyńskiego, księdza Jerzego Popiełuszki i informacyjnie – jako autora stanu wojennego – Wojciecha Jaruzelskiego. Natomiast w „Historii 4”: Lech Wałęsa i Anna Walentynowicz oraz Wojciech Jaruzelski w kontekście wprowadzenia stanu wojennego. Jedynymi dodatkowymi postaciami (poza podstawą programową) są: Bolesław Krzywousty i Prymas Wyszyński. W podręczniku wydanym przez WSiP znaleźli się (poza postaciami zalecanymi w podstawie programowej): Roman Dmowski, Bolesław Bierut („odpowiedzialny za zbrodniczą politykę prowadzoną przez komunistów”), „bohaterowie ’Solidarności’” – Lech Wałęsa, Anna Walentynowicz; ksiądz Jerzy Popiełuszko, Prymas Stefan Wyszyński.
Zabrakło historii wojny
W podstawie programowej znalazły się również „treści dodatkowe, nieobowiązkowe, do wyboru przez nauczyciela lub ucznia”. Zawierają one jedenaście wybranych wydarzeń z historii Polski. Czy rzeczywiście wśród najważniejszych tematów z tysiącletnich dziejów państwa polskiego powinny znaleźć się: „Obiady czwartkowe króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Rozkwit kultury za ostatniego króla”? Zaskakuje natomiast pominięcie w tym wyborze (podobnie jak w całej podstawie programowej) najważniejszych wydarzeń okresu II wojny światowej, tj. agresji niemieckiej na Polskę 1 września i sowieckiej 17 września, wzmianki o Polskim Państwie Podziemnym (Armii Krajowej) czy też o rządach komunistycznych po wojnie. W tym przypadku ograniczono się jedynie do czasów od powstania „Solidarności”.
„Z treści dodatkowych” wybranych w podręczniku „Historia 4” Gdańskiego Wydawnictwa Oświatowego znalazły się: „Gdańsk – Polska spichlerzem Europy. Miasto, port, rozwój handlu zbożem”. Autor słusznie rozszerzył treści programowe o wydarzenia, które powinny znaleźć się w podstawie programowej, tj. wojnę z zakonem krzyżackim (bitwa pod Grunwaldem) i wojnę trzynastoletnią, której konsekwencją było odzyskanie Pomorza Gdańskiego przez Polskę. Pozostałe wybrane „treści dodatkowe” to: „Złoty wiek kultury polskiej. Osiągnięcia architektury i sztuki – Wawel”, „Obiady czwartkowe króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Rozkwit kultury za ostatniego króla” i „Bitwa Warszawska. Ocalenie Polski przed najazdem bolszewickim”. W książce znalazła się również wzmianka o II wojnie światowej i ataku niemiecko-sowieckim na Polskę, ziemiach polskich pod niemiecką okupacją (brak natomiast informacji o okupacji sowieckiej).
W podręczniku „Wczoraj i dziś” z treści dodatkowych zostały zaprezentowane: „Zamki i rycerze. Znaczenie, uzbrojenie, obyczaje”, „Obiady czwartkowe króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Rozkwit kultury za ostatniego króla”. Dobrze, że w książce znalazły się również kwestie nieobecne w podstawie programowej – Powstania Śląskie, Powstanie Wielkopolskie, walki o Lwów, najazd niemiecko-sowiecki, AK, Powstanie Warszawskie. Jest też informacja o Polsce pod rządami komunistów, w tym o oddziale partyzanckim Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”.
W „Historii 4” WSiP wybrane zostały następujące obszary tematyczne: „Koronacja” (trafne ujęcie idei koronacji, która miała charakter nie tylko państwowy, lecz także religijny), „Wśród średniowiecznych zakonników, rycerze i turnieje” oraz „Epoka stanisławowska”.
Ciszej o chrześcijaństwie
W książkach Gdańskiego Wydawnictwa Oświatowego znaczenie chrześcijaństwa i Kościoła katolickiego dla dziejów Polski przedstawione zostało w sposób ograniczony i miejscami dość banalny, np. w świadomości ucznia klasy IV jako jeden z istotniejszych obrazów przyjęcia chrztu przez Polskę może pozostać to, że Bolesław Chrobry „kazał wybijać zęby za nieprzestrzeganie kościelnych postów” (GWO). Pojawia się kwestia prześladowań Kościoła w PRL, ale przedstawienie przyczyn jest bardzo uproszczone i można odnieść wrażenie, że to upór duchowieństwa i jego przywiązanie do religii były przyczyną walki z Kościołem, a nie zasady programowego ateizmu tkwiące w ideologii komunistycznej: „Duchowni nie kryli niechęci do komunizmu, który odrzucał wiarę w Boga. Z tego powodu władze szybko zaczęły ich prześladować”.
Komunizm określony został jako „teoria głosząca, że trzeba zlikwidować prywatną własność fabryk, pól, banków, kolei… Powinny one należeć do wszystkich, żeby nie było podziału na bogatych właścicieli oraz biednych robotników i chłopów”, a „miliony ludzi w Rosji uwierzyły komunistom, że zbudują oni sprawiedliwą Rosję Radziecką”. Po takim wprowadzeniu uczeń klasy IV – mimo następnych stwierdzeń, że komunizm prowadził do wojen, niesprawiedliwości, unicestwienia milionów ludzi – nie w pełni zrozumie, w czym tkwi istota ideologii komunistycznej. Autor w opisie wojny polsko-radzieckiej przesądził, że wówczas Wilno było miastem litewskim: „Z początku Polacy mieli przewagę. Zajęli nawet Wilno (Litwa) i Kijów (Ukraina)”.
Podobnie autorzy „Wczoraj i dziś” (Nowa Era) chyba uznali, że II Rzeczpospolita okupowała ziemie litewskie wraz z Wilnem: „Jeszcze do 1939 roku część Litwy wraz z największym miastem Wilnem wchodziły w skład Polski”.
Na wysoką ocenę zasługuje natomiast podręcznik „Historia 4” Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych zarówno pod względem metodycznym, merytorycznym, jak i graficznym. Zaletą jest zilustrowanie dziejów Polski przejrzystym doborem map od czasów Mieszka I do współczesności. W opisie ziem polskich pod okupacją znalazła się m.in. informacja o Polskim Państwie Podziemnym. Polacy po zakończeniu wojny „nie uzyskali pełnej niepodległości”, a rządy komunistów, „całkowicie podporządkowane Związkowi Sowieckiemu”, przedstawione zostały w sposób dość wyczerpujący. Pojawia się też informacja o „utracie ziem wschodnich, a wraz z nimi silnych ośrodków polskości i polskiej kultury w Wilnie i we Lwowie”.
Wybór podręczników i zeszytów ćwiczeń przez nauczyciela historii to oprócz podstawy programowej, programów nauczania i przede wszystkim sposobu nauczania na lekcji istotny element procesu dydaktycznego.
Źródło: Nasz Dziennik.